1. Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου στο Κάτω Νευροκόπι (1866).
Ο ναός εντάσσεται στον τύπο της τρίκλιτης τρουλλαίας θολωτής βασιλικής με στοά στη δυτική και στις πλάγιες πλευρές και υπερκείμενο γυναικωνίτη. Τόσο στο ισόγειο της στοάς όσο και στον γυναικωνίτη τα ανατολικά πέρατα, βόρειο και νότιο, καταλαμβάνονται από παρεκκλήσια. Το κωδωνοστάσιο - με ισόγειο και τρεις ορόφους - είναι τοποθετημένο στον κατά μήκος άξονα του ναού στο μέσο της δυτικής πλευράς. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού είναι το αρχικό και οι δεσποτικές του εικόνες είναι, σύμφωνα με επιγραφές, του 1868 και 1874. Στον ναό διατηρούνται αξιόλογα κειμήλια από το 1840 που πιστοποιούν ότι στην θέση του υπήρχε παλαιότερος ναός. Στα αρχικά ξυλόγλυπτα του ναού εντάσσονται, επίσης, ο άμβωνας και το δεσποτικό.
2. Ιερός Ναός των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ στο Ακρινό (1848).
Στα ερείπια του Ακρινού στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, είναι κτισμένος από το 1848 ο ναός των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ. Ο ναός είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με στοά στη δυτική και σε όλο το ανάπτυγμα των πλάγιων πλευρών της, που φέρει υπερκείμενο γυναικωνίτη.Το καμπαναριό χτίστηκε το 1884. Στο ναό ξεχωρίζουν τοιχογραφίες, πιθανώς της δεκαετίας του 1860, στο ιερό βήμα και στα παρεκκλήσια. Νεώτερες, της δεκαετίας του 1870 ή 1880, είναι οι τοιχογραφίες στο δυτικό τμήμα της στοάς, με παραστάσεις από τη Δημιουργία του Κόσμου, τη Δευτέρα Παρουσία, καθώς και μορφών της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Παραμονή και ανήμερα της εορτής των Αρχαγγέλων 7-8 Νοεμβρίου, πλήθος πιστών από την Ελλάδα αλλά και την Βουλγαρία καταφθάνουν στον ναό για να παρακολουθήσουν τη Θεία Λειτουργία και στη συνέχεια να γευτούν το παραδοσιακό φαγητό «Κεσκέκι» στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας, συνοδευόμενο από παραδοσιακούς χορούς και τραγούδια. Πολύ κοντά υπάρχουν υπολείμματα αρχαίων οικισμών και τμήμα ρωμαϊκού δρόμου.
3. Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Λιβαδάκι (1870)
Αποτελεί ένα από τα πιο αξιόλογα και καλοδιατηρημένα θρησκευτικά μνημεία της περιοχής του Κάτω Νευροκοπίου. Χτισμένος το 1870, σε μια εποχή όπου ο μικρός οικισμός Λιβαδάκι γνώριζε μεγαλύτερη δραστηριότητα, ο ναός συνιστά χαρακτηριστικό δείγμα μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής και αποτελεί σήμερα ένα από τα σημαντικότερα πολιτιστικά και θρησκευτικά στοιχεία της γύρω περιοχής.
Πρόκειται για μια λαμπρή τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με περίστωο, που εντυπωσιάζει με την έκταση και την επιβλητικότητά της — χαρακτηριστικό ασυνήθιστο για έναν τόσο μικρό οικισμό. Στο δυτικό μέρος του δεσπόζει το μεγαλοπρεπές καμπαναριό, το οποίο προστέθηκε περίπου το 1890 και αποτελεί έργο εξαιρετικής τέχνης, αναγνωρίσιμο από μακριά και στενά συνδεδεμένο με την τοπική ταυτότητα.
Το εσωτερικό του ναού αποτελεί πραγματικό θησαυρό της λαϊκής θρησκευτικής τέχνης του 19ου αιώνα. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο, περίτεχνα διακοσμημένο και πλούσιο σε λεπτομέρειες, είναι λαϊκής τεχνοτροπίας και αποτυπώνει με μοναδικό τρόπο τη θρησκευτική δημιουργικότητα της εποχής. Ιδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η σπάνια απεικόνιση της Δημιουργίας του Κόσμου στο τέμπλο — ένα ιδιαίτερο εικονογραφικό μοτίβο με σημαντικό θεολογικό περιεχόμενο. Διατηρείται επίσης σε άριστη κατάσταση ο γυναικωνίτης, στοιχείο που προσθέτει στην αρχιτεκτονική αυθεντικότητα του μνημείου.
Οι τοιχογραφίες του ναού εντυπωσιάζουν με τη χρωματική τόλμη και τη ζωντάνια τους. Ξεχωρίζουν οι μορφές του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας, οι οποίες διασώζονται με ελάχιστες φθορές και αποτελούν σημαντικά παραδείγματα λαϊκής θρησκευτικής ζωγραφικής της εποχής. Το σύνολο της εικονογράφησης και του διακόσμου κατατάσσουν τον ναό ανάμεσα στα καλύτερα διατηρημένα μνημεία του λεκανοπεδίου Νευροκοπίου.
Ο ναός βρίσκεται στα βόρεια του δήμου, στον πολύ μικρό οικισμό Λιβαδάκι, κοντά στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, στον δρόμο που οδηγεί από το Κάτω Νευροκόπι προς τους Ποταμούς. Παρά το γεγονός ότι σήμερα ο οικισμός έχει ελάχιστους κατοίκους, ο ναός παραμένει το κεντρικό σημείο αναφοράς του και σύμβολο της τοπικής ιστορίας.
Ιδιαίτερη σημασία έχει επίσης και η πανελλήνια εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, όπου κάθε χρόνο, στις 14 και 15 Αυγούστου, τελείται διήμερος εορτασμός και πανηγύρι με συμμετοχή πλήθους πιστών από ολόκληρη την περιοχή. Οι εκδηλώσεις αυτές ζωντανεύουν τον μικρό οικισμό, αναδεικνύοντας τον ναό ως επίκεντρο θρησκευτικής ζωής, κοινωνικής συνοχής και διατήρησης των παραδόσεων.
Παρά την ηλικία του και τη γεωγραφική του απομόνωση, ο ναός διατηρείται σε εξαιρετική κατάσταση. Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Δράμας έχει συμπεριλάβει το μνημείο σε δράσεις προβολής και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, αναγνωρίζοντας την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική του αξία. Η παρουσία του επιβλητικού οικοδομήματος, σε έναν πλέον σχεδόν ακατοίκητο οικισμό, υποδηλώνει ότι κατά την ανέγερσή του πιθανόν υπήρξε ευρύτερη οικονομική στήριξη πέραν της τοπικής κοινότητας, αν και δεν έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα κτητορικές επιγραφές ή αναλυτικά ιστορικά αρχεία που να τεκμηριώνουν τους χορηγούς.
Συνολικά, ο Ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Λιβαδάκι αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά και πολιτιστικά σημεία του Δήμου Κάτω Νευροκοπίου: ένα μνημείο σπάνιας ομορφιάς, που συνδυάζει αρχιτεκτονική επιβλητικότητα, λαϊκή καλλιτεχνική δημιουργία και βαθιά ριζωμένη θρησκευτική παράδοση. Παρά το μέγεθος του οικισμού, η σημασία του ναού παραμένει μεγάλη, διατηρώντας ζωντανή την ιστορία, την πίστη και την ταυτότητα της περιοχής.
4. Ιερός Ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου στο Παγονέρι (1833)
Ο ναός είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, με εσωτερικό γυναικωνίτη σε όροφο στη δυτική πλευρά του κτίσματος. Πετρόκτιστο επιβλητικό πυργοειδές καμπαναριό από λαξευμένο γρανίτη προστέθηκε σε μικρή απόσταση από τον ναό το 1881. Διατηρούνται οι αρχικές καμπάνες του 1882 και ο μηχανισμός εκκρεμούς ρολογιού στον τρίτο όροφό του. Κάποιες από τις εικόνες στο εσωτερικό του ναού χρονολογούνται στο 1812-13.
5. Ιερός Ναός του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στα Λευκόγεια (1836).
Το καμπαναριό στο μέσο της δυτικής πλευράς του ναού προστέθηκε το 1887. Ο ναός είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με στοά και υπερκείμενο αυτής γυναικωνίτη στη δυτική πλευρά. Στο διάστημα 1968-1972 ανακατασκευάστηκε όλο το εσωτερικό του κτίσματος και ο ναός αλλοιώθηκε σε σημαντικό βαθμό. Από τα ξυλόγλυπτα του ναού διατηρήθηκε μόνο το τέμπλο, οι δεσποτικές εικόνες του οποίου χρονολογούνται στα 1894.
6. Ιερός Ναός των Αγίων Θεοδώρων στην Κάτω Βροντού (1835).
Ο ναός είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, με εσωτερικό γυναικωνίτη σε όροφο στη δυτική πλευρά του κτίσματος. Το τέμπλο, ο άμβωνας και ο δεσποτικός θρόνος αφορούν τα αρχικά ξυλόγλυπτα του ναού. Το καμπαναριό κατασκευάστηκε το 2004, αντικαθιστώντας παλαιότερο που καταστράφηκε το 1947, και σε αυτό φυλάσσονται οι αρχικές καμπάνες.
7. Ιερός Ναός του Αγίου Γεωργίου στον Κριθαρά ( 1880).
Ο ναός είναι τρουλαία τρίκλιτη θολωτή βασιλική με στοά και υπερκείμενο γυναικωνίτη στη δυτική και στο ήμισυ των πλάγιων πλευρών. Αν και η στέγη του έχει καταπέσει, διατηρείται τμήμα των τοιχογραφιών του 1886, σύμφωνα με σχετική επιγραφή στην παράσταση του Αγ. Γεωργίου. Πρόκειται για μνημείο μοναδικό στο είδος του, πνιγμένο όμως μέσα στη βλάστηση που κάνει την πρόσβαση σχετικά δύσκολη. Τμήμα του μαρμάρινου λιθανάγλυφου του υπέρθυρου της δυτικής εισόδου φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Δράμας.
8. Ιερός Ναός των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ στον Γρανίτη (1836)
Ο ναός εντασσόταν στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής, με εσωτερικό όροφο/γυναικωνίτη στη δυτική του πλευρά. Το 1873 προστέθηκε το δυτικό τμήμα του ναού, με τη στοά και τον υπερκείμενο της γυναικωνίτη, και το κωδωνοστάσιο. Διατηρούνται αρκετά από τα αρχικά ξυλόγλυπτα του ναού, όπως το τέμπλο, ο δεσποτικός θρόνος και το κιβώριο της Αγίας Τράπεζας.
9. Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου στο Οχυρό (1882).
Ο ναός είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με στοά με υπερκείμενο γυναικωνίτη στη δυτική πλευρά.Διατηρούνται από τα αρχικά ξυλόγλυπτα του ναού το τέμπλο, ο δεσποτικός θρόνος και ο άμβωνας. Ο ναός ήταν ο ενοριακός του οικισμού έως το 1972. Έκτοτε λειτουργείται μόνο τη μέρα μνήμης του αγίου.
10 . Ιερός Ναός της Κοίμηση της Θεοτόκου στο Δασωτό (1870).
Ο ναός εντάσσεται στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με στοά και υπερκείμενο γυναικωνίτη στη δυτική πλευρά και ξύλινο τρουλίσκο στο μέσο του κεντρικού κλίτους.
11. Ιερός Ναός του Προφήτη Ηλια στον Βώλακα (1841).
Ο ναός είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, με εσωτερικό όροφο/γυναικωνίτη στη δυτική πλευρά.Το 1987, έπειτα από ισχυρό σεισμό, κατέρρευσε το μεγαλύτερο τμήμα της στέγης του ναού. Από τα αρχικά ξυλόγλυπτα του ναού διατηρούνται το τέμπλο, το κιβώριο της Αγίας Τράπεζας, ο άμβωνας, και δύο προσκυνητάρια. Πυργοειδές καμπαναριό, κτίσμα του 1887, υψώνεται σε μικρή απόσταση βορειοδυτικά του ναού. Δίπλα στον παλιό ναό, κατασκευάστηκε το 1975 ο νέος ναός του Προφήτη Ηλία.
12. Ιερός Ναός του Αγίου Αθανασίου στην Εξοχή (1866).
Ο ναός ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με στοά στη δυτική πλευρά και υπερκείμενο αυτής γυναικωνίτη. Μετά την καταστροφή της παραμονής της εορτής της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος το 1954, ξανακτίστηκε ουσιαστικά όλος ο ναός εκτός των περιμετρικών τοίχων χωρίς να διατηρηθεί τίποτα από τα ξυλόγλυπτα του. Πανηγυρίζει δύο φορές τον χρόνο.
13. Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου στον Βαθύτοπου (μέσα του 19ου αιώνα).
Ως αγιογράφοι φαίνονται οι Στεργίου από το Νευροκόπι και Κυριαζής από τον Αίνο. Μόνο η εσωτερική διακόσμηση παρέμεινε άθικτη, ενώ η εικονοστοιχεία με ξυλογλυπτική με εικονίδια που χρονολογούνται από το 1813 έως το 1869 διατηρήθηκε μέχρι το 2005, όταν δυστυχώς η εκκλησία καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά. Τα θυρανοίξια του ανακαινισμένου ναού έγιναν το 2020.
14. Ιερός Ναός της Ζωοδόχου Πηγής στο Περιθώρι (1876).
Αξιόλογη εκκλησία με εικόνες του αγιογράφου Στέργιου Γεωργιάδη. Είναι τρίκλιτη βασιλική με καμαρωτή στέγη που χτίστηκε το 1876.
15. Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου στο Περιθώρι [Στάρτιστα] (1835)
Το Περιθώριο, χαρακτηρισμένο ως παραδοσιακός οικισμός από το 1978 (ΦΕΚ 594/Δ/13-11-1978), είχε ιδιάζουσα σημασία κατά τα χρόνια έξαρσης του Μακεδονικού Ζητήματος. Ο Άγιος Νικόλαος, στα πλαίσια του ελληνοβουλγαρικού ανταγωνισμού, πριήλθε στην κατοχή των πλεοψηφούντων στο χωριό Εξαρχικών, ενώ οι υπόλοιποι χριστιανοί κάτοικοι έχτισαν τον δικό τους ναό, τη Ζωοδόχο Πηγή. Η κεραμοπλαστική χρονολογία [1835 Μαρτίου 7] στον βόρειο τοίχο του ναού αναφέρεται αναμφίβολα στο έτος κατασκευής του.
Ό Άγιος Νικόλαος εντάσσεται στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με εσωτερικό γυναικονίτη σε όροφο στη δυτική πλευρά. Ανοικτή στοά (χαγιάτι) περιβάλλει τη δυτική και το ήμισυ περίπου της βόρειας πλευράς του ναού. Τα περισσότερα από τα αρχικώς μικρά τοξωτά παράθυρα είναι εμφανώς αλλοιωμένα σήμερα, καθώς διευρύνθηκαν, έγιναν ορθογώνια και απέκτησαν τσιμεντένια περιθυρώματα. Στην ίδια ακριβώς φάση μετασκευών αντικαταστάθηκαν τα ξύλινα στοιχεία του γυναικωνίτη (στηρίγματα ισογείου, κλίμακα ανόδου, δάπεδο, στηθαίο με καφασωτό) από τσιμεντένια.
Το τέμπλο του ναού χρονολογείται επακριβώς, βάσει γραπτής χρονολογίας [1847 ίουνίου] στη βάση του γραπτού των Λυπηρών, και εντάσσεται στην κατηγορία των τέμπλων που συνδυάζουν ξυλόγλυπτη – και μάλιστα σε βαθύ ανάγλυφο – διακόσμηση, αν και η λαδομπογιά κάλυψε μέρος την αρχικής ζωγραφικής. Καθόλο το μήκος του επιστυλίου υπάρχουν δύο σειρές εικόνων, από τις οποίες αυτές του αγ. Δημητρίου και του αρχάγγελου Μιχαήλ (1846) κλάπηκαν και αντικαταστάθηκαν με νεωτερικές, του 1986. Στην αρχική ξυλόγλυπτη σκευή του ναού εντάσσονται, ακόμη, ο δεσποτικός θρόνος, ο άμβωνας, πιθανώς τα στασίδια, κ.λπ.
Οι δεσποτικές εικόνες δεν υπογράφονται, παρουσιάζουν όμως συγγένειες με έργα του Στέργιου Γεωργιάδη από το Νευροκόπι. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η δεσποτική εικόνα του αγίου Σπυρίδωνα, χορηγεία του ισναφίου των σιδηρουργών, που προδίδει το γεγονός ότι τον 19 ο αιώνα το Περιθώρι ήταν ακμάζον χωριό μεταλλωρύχων. Το αρχικό ζωγραφικό διάκοσμο αφορά η απόδοση του Παντοκράτορα στο μέσο της οροφής του κεντρικού κλίτους, καθώς και αρκετές φορητές εικόνες του 1865, αναρτημένες σήμερα σους κίονες προς το κεντρικό κλίτος. Το υπέρυθρο τοξωτό προσκυνητάρι πάνω από τη βόρεια είσοδο στον ναό, καλύπτεται με τοιχογραφία που αποδίδει τον άγιο Νικόλαο, ενώ αυτό από την δυτική τη Θεοτόκο Πλατυτέρα. Και οι δύο τοιχογραφίες επιζωγραφήθηκαν και εμφανώς αλλοιώθηκαν τα τελευταία χρόνια.
Ανατολικά του ναού διασώζεται περίβλεπτο, κτισμένο με λαξευτή πέτρα, εξάπλευρο καμπαναριό, με ισόγειο, άλλους δύο ορόφους και φανό, και χρονολογείται στα 1911. Βόρεια σε πολύ μικρή απόσταση, εντός του περιβόλου του, διατηρούνται δύο τοίχοι του παλιού σχολείου, η λειτουργία του οποίου ξεκίνησε στο β΄μισό του 19ου αιώνα. To σημερινό δάπεδο με μωσαϊκό αποτελεί σύγχρονη επίστρωση.
Ο ναός αποτελεί ένα από τα εντυπωσιακότερα μεταβυζαντινά μνημεία της περιοχής, σε έναν από τους ιστορικότερους οικισμούς, που διηγείται την ιστορία του τόπου !
16. Ιερός Ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου στο Παγονέρι (1835).
Στον παραδοσιακό οικισμό του Παγονερίου, σε υψόμετρο 670 μέτρων πίσω από το Φαλακρό, βρίσκεται ο ιστορικός ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου, ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της περιοχής. Ο ναός, τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με γυναικωνίτη (διαστάσεων 19,30 x 12,50 μ.), χρονολογείται από το 1835, όπως τεκμαίρεται από την ανάγλυφη επιγραφή στη λίθινη ανατολική όψη. Ωστόσο, αυτή η χρονολόγηση πιθανόν να είναι μεταγενέστερη, καθώς στο εσωτερικό του ναού υπάρχουν εικόνες με χρονολογίες 1812 και 1813.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα του Χριστού στο δεσποτικό, όπου σώζεται η ανορθόγραφη αλλά ιστορικά πολύτιμη επιγραφή: «Δηά σινδρομής και δαπάνης του τιμιοτάτου Κόστα Μουμτζή 1812, Σεπτεμβρίου α΄ / χειρ Κυριαζή από Αίνου». Ο αγιογράφος της εικόνας, ο Κυριαζής από την Αίνο (σημερινή τουρκική Enez), επιβεβαιώνει και τη δεύτερη παράδοση που διασώζεται στο χωριό: ότι ορισμένες οικογένειες Παγονεριτών κατάγονται από διωγμένους Έλληνες της Ανατολικής Θράκης. Η πρώτη αναφέρει ότι στο χωριό εγκαταστάθηκαν διωγμένοι από τον Αλή Πασά Ηπειρώτες κτίστες και πετράδες.
Στο προσκυνητάριο βρίσκεται και η άλλη παλαιά εικόνα, η Είσοδος της Θεοτόκου στον Ναό του Σολομώντος, χρονολογημένη από το 1813, η οποία ενισχύει ακόμη περισσότερο την τεκμηρίωση για την πρώιμη λατρευτική ζωή του οικισμού.
Ξεχωριστό χαρακτηριστικό του ναού αποτελεί το επιβλητικό καμπαναριό, χτισμένο το 1881 από λαξευμένο γρανίτη. Οι καμπάνες του, που φέρουν τη χρονολογία 1832, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των παλαιών κατοίκων κατασκευάστηκαν σε πρόχειρο χυτήριο που στήθηκε σε γειτονική οικία. Για τον σκοπό αυτό συγκεντρώθηκαν χάλκινα και χρυσά αντικείμενα μέσω εράνου των οικογενειών του χωριού. Στον τρίτο όροφο λειτουργούσε επί δεκαετίες μηχανισμός εκκρεμούς ρολογιού, ο οποίος σήμερα δεν σώζεται.
Παρά τις επεμβάσεις και φθορές των τελευταίων χρόνων – επικάλυψη της πέτρας με σοβά, κάλυψη τοιχογραφιών και αλλοίωση του παλαιού πλακόστρωτου – διατηρούνται ακόμη σημαντικά στοιχεία του αρχικού ναού: ο Παντοκράτορας μέσα σε οκτάφυλλο ανθέμιο στο κεντρικό κλίτος, οι ξύλινες οροφές, ο δεσποτικός θρόνος, ο άμβωνας και η πύλη του λιθόκτιστου περίβολου.
Δίπλα στην εκκλησία ορθωνόταν μέχρι το 1978–79 το πετρόκτιστο Δημοτικό Σχολείο του 1861, με σχεδόν τριώροφη πρόσοψη προς την πλατεία. Σχολείο και εκκλησία μοιράζονταν κοινή αυλή και αποτέλεσαν επί δεκαετίες ένα ενιαίο σύνολο παιδείας, κοινωνικής ζωής και πίστης.
Τα παραπάνω στοιχεία και οι φωτογραφίες είναι ενδεικτικές, για να ανακαλύψετε τις εκκλησίες πρέπει να τις επισκεφθείτε!
Όλοι οι Ναοί αποτελούν πόλο τουριστικής έλξης, με πλούσιο ενδιαφέρον.
