Η λατρεία του Διόνυσου λέγεται ότι ξεκίνησε από τη Θράκη. Την ίδια παράδοση θυμίζει και ο μυθικός βασιλιάς της περιοχής, Ρήσος, ο οποίος, σύμφωνα με τον μύθο, με το άσπρο άλογό του και τις μαγικές του δυνάμεις έδιωχνε τις αρρώστιες. Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι οι κάτοικοι του Παγονερίου έλκουν την καταγωγή τους από την Ήπειρο και την ευρύτερη περιοχή της Θράκης, γεγονός που εξηγεί τη διατήρηση αρχέγονων στοιχείων λατρείας και λαϊκής παράδοσης.
Οι κεντρικές μορφές των Παγονερίτικων Δρωμένων είναι οι τραγόμορφοι Αράπηδες, με τα σπαθιά και τα μεγάλα κουδούνια, η «γύφτισσα» Αγκούπκα που τους συνοδεύει κρατώντας παιδί στην αγκαλιά της, η πολύχρωμα στολισμένη Νύφη — πιθανόν συγγενικό πρόσωπο των Αράπηδων — και ο Χατλής ή «γιατρός», γνωστός και ως Αλογάκι.
Οι προετοιμασίες του δρώμενου ξεκινούν το βράδυ της 5ης Ιανουαρίου, σε μια τελετουργία μύησης. Το δρώμενο των «Χαράπηδων», αντίστοιχο με εκείνο των «Αράπηδων», αναβιώνει ανήμερα των Θεοφανείων. Το πρωί της 7ης Ιανουαρίου, μετά τον αγιασμό των υδάτων στις «Πέρα βρύσες» του χωριού, οι μεταμφιεσμένοι μύστες εμφανίζονται και περιφέρονται σε όλα τα σπίτια, μεταφέροντας σε όλο τον οικισμό τον παλμό της γιορτής.
Καθώς το εκκλησίασμα επιστρέφει στο χωριό, οι Αράπηδες μαζί με τη Νύφη, τη Γύφτισσα και τον Χατλή βρίσκονται στο επίκεντρο των δρωμένων. Όποιος τολμήσει να «κλέψει» τη Νύφη ή το μωρό της Γύφτισσας καταδιώκεται και «συλλαμβάνεται» από τους Αράπηδες και καλείται να πληρώσει συμβολικά λύτρα.
Αν κάποιος Αράπης ή θεατής «αρρωστήσει», εμφανίζεται ο Χατλής, με κεφαλοστολή από δέρμα χοίρου, ο οποίος σπεύδει με το «αλογάκι» του και τα «γιατρικά» του να τον θεραπεύσει, προσφέροντας σκηνές έντονου γέλιου και θεατρικότητας.
Η ατμόσφαιρα χαρακτηρίζεται από χαρά, ευθυμία και έντονη αίσθηση φιλοξενίας, που εκδηλώνεται έμπρακτα από τους κατοίκους του χωριού προς όλους τους συμμετέχοντες και επισκέπτες.
Το δρώμενο πλαισιώνεται από πειράγματα, χορούς και τραγούδια, υπό τους ήχους της γκάιντας και του νταχαρέ. Οι Αράπηδες είναι ντυμένοι με προβιές που καλύπτουν ολόκληρο το σώμα, φορούν μάσκες με τρία ανοίγματα για τα μάτια και το στόμα, κρεμούν βαριά κουδούνια στη μέση, κρατούν ξύλινα σπαθιά και στάχτη και φορούν παραδοσιακά γουρουνοτσάρουχα.
Τα δρώμενα των Αράπηδων Παγονερίου εντάσσονται στο ευρύτερο εθιμολογικό πλαίσιο των μεταμφιέσεων του Δωδεκαημέρου, που επιβιώνουν με αξιοθαύμαστη ζωντάνια στη Μακεδονία, διατηρώντας στοιχεία της διονυσιακής λατρείας και του βουκολικού τρόπου ζωής.
Τα έθιμα — «χαντέτια», όπως αποκαλούνται στη ντόπια διάλεκτο — παρά τις κοινωνικές μεταβολές, ενσωματώνουν πατροπαράδοτα στοιχεία, πρακτικές και τα παραδοσιακά μουσικά όργανα του τόπου, όπως η γκάιντα, το νταχαρέ και η λύρα.
Οι μεταμφιέσεις των Θεοφανείων προσελκύουν πλήθος επισκεπτών από όλη την Ελλάδα και αποτελούν μία από τις σημαντικότερες πολιτιστικές εκδηλώσεις του χωριού.
