Το Παγονέρι είναι ένας γραφικός και ιστορικός οικισμός, χτισμένος σε υψόμετρο 750 μ., 20 χλμ. βορειοδυτικά του Κάτω Νευροκοπίου. Ατενίζει από ψηλά το Φαλακρό όρος και την οροσειρά της Ροδόπης, απέχοντας 65 χλμ. από τη Δράμα και μόλις 7 χλμ. από τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα.
Η παλαιότερη ονομασία του χωριού ήταν Τσερέσοβο, δηλαδή Κερασοχώρι. Το σημερινό του όνομα, Παγονέρι, φαίνεται να προέρχεται από τις δύο βρύσες με το παγωμένο νερό που αναβλύζουν αδιάκοπα στην κάτω άκρη του χωριού.
Σε μία από αυτές υπάρχει εντοιχισμένη πλάκα με την ημερομηνία 27 Ιουλίου 1870, και τα ονόματα των προκρίτων, κτιστών και δωρητών.
Από το 1983, το Παγονέρι έχει χαρακτηριστεί παραδοσιακός οικισμός, χάρη στην αυθεντική αρχιτεκτονική του και την εξαιρετική διατήρηση του οικιστικού του ιστού.
Οι πρώτοι κάτοικοι ήταν Ηπειρώτες, που κατέφυγαν εδώ διωκόμενοι από τους Οθωμανούς — γι’ αυτό και πολλά επώνυμα είναι δισύλλαβα, χαρακτηριστικό της ηπειρώτικης καταγωγής.
Άριστοι λιθοξόοι, έχτισαν με ντόπια πέτρα τα σπίτια τους, τις μάντρες και τα καλντερίμια που σώζονται έως σήμερα. Αργότερα εγκαταστάθηκαν και Θρακιώτες πρόσφυγες.
Κυρίαρχο σημείο του χωριού είναι ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου, τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του 1835, σύμφωνα με την επιγραφή του ναού (αν και κάποιες εικόνες φέρουν χρονολογία 1812).
Το πυργοειδές καμπαναριό από λαξευμένο γρανίτη υψώνεται επιβλητικά από το 1881, ενώ οι καμπάνες (1832), σύμφωνα με την παράδοση, κατασκευάστηκαν από χάλκινα και χρυσά αντικείμενα που προσέφεραν οι κάτοικοι.
Ο ναός σώζει έως σήμερα τον Παντοκράτορα στο κεντρικό κλίτος, τον δεσποτικό θρόνο, τον άμβωνα και την πύλη του περιβόλου. Θεωρείται θαυματουργός και τιμάται με πανηγύρι στις 15 Αυγούστου.
Δίπλα στην εκκλησία, ορθώνονταν επιβλητικά μέχρι το 1979 το πετρόκτιστο Δημοτικό Σχολείο Παγονερίου που φέρεται να λειτουργούσε από το 1861.
Η ιστορία των κατοίκων του χωριού είναι πλούσια σε αγώνες, ιδίως κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα και των βουλγαρικών κατοχών, για τη διαφύλαξη του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας.
Η ζωή στο Παγονέρι είναι άρρηκτα δεμένη με τη φύση. Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με την κτηνοτροφία και την υλοτομία, ενώ η γεωργία είναι περιορισμένη λόγω του ορεινού και άγονου εδάφους.
Το χωριό αποτελεί έναν αυθεντικό παραδοσιακό οικισμό — πέτρινα σπίτια, καλντερίμια, μουσείο, ιστορικά κτίρια και παγωμένα νερά, συνθέτουν ένα σκηνικό που μεταφέρει τον επισκέπτη σε άλλες εποχές, γεμάτες ανθρώπινες ιστορίες και συγκίνηση.
Το Παγονέρι αποκαλείται και Καρυδοχώρι, καθώς η καρυδιά ευδοκιμεί άριστα στην περιοχή και αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της τοπικής οικονομίας και παράδοσης.
Το δέντρο θεωρούνταν ιερό ήδη από την αρχαιότητα: η Διώνη το είχε ως σύμβολο ζωής, ενώ στη Μακεδονία η φαλκική βαλανιδιά ήταν αφιερωμένη στον Δία — εξ ου και η επιστημονική ονομασία Juglans (Ιουγλάνς).
Η καρυδιά, συνδεδεμένη μυθολογικά με τις Καρυάτιδες και την Αμφίπολη, δίνει στο χωριό μια επιπλέον πολιτισμική και συμβολική διάσταση.
Το Παγονέρι, μέσα από μια σειρά πολιτιστικών εκδηλώσεων —όπως τα έθιμα του Επταημέρου και η Γιορτή του Καρυδιού— διατηρεί ζωντανές τις παραδόσεις του και την ιστορική του μνήμη.
Στο χωριό λειτουργεί Λαογραφικό Μουσείο, ενώ ο δραστήριος Μορφωτικός & Πολιτιστικός Σύλλογος Παγονερίου έχει δημιουργήσει ένα ηλεκτρονικό μουσείο με διαδραστικό χάρτη 23 σημείων ενδιαφέροντος στον ιστότοπο www.pagoneri.gr
